`Kijk mij recht in de ogen, hebben wij een deal?'

De verboden overeenkomst van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen met Adam Curry's internetbedrijfUiteindelijk betaalt Onderwijs 1.088.265 gulden en 2 cent. Het bedrag is over zeven BV's verdeeld

Iedereen was in de ban van internet. Ook de toenmalige minister van Onderwijs Loek Hermans. Heel enthousiast was hij over de plannen van oud-deejay Adam Curry voor Kennisnet. Maar toen bleek dat Europese aanbestedingsregels in de weg zaten. Een reconstructie aan de vooravond van een rechtszaak.

Er zijn foto's gemaakt. Op één is Loek Hermans te zien, op dat moment nog minister van Onderwijs. Met zijn schoenen uit zit hij ontspannen op een matras op de grond in het pand van Adam Curry, aan de Keizersgracht in Amsterdam. Zijn assistent Lidia van Rietschote zit naast hem, eveneens met de schoenen uit. Achter hem zitten vijf ambtenaren. Duidelijk geamuseerd luistert Hermans naar een betoog van internetondernemer Adam Curry, die op een andere foto te zien is. Het is april 2000. Hermans en medewerkers van zijn directie ICT brengen een werkbezoek aan Curry, op dat moment nog directeur van het inmiddels failliete internetbedrijf United Resources of Jamby.

Over een paar weken, op 2 oktober, verschijnen drie voormalig Onderwijsambtenaren voor de politierechter. Twee van hen, S.E., oud-directeur ICT, en H.J., voormalig controller van de directie ICT, waren bij het werkbezoek van Hermans aanwezig. Ze staan terecht wegens valsheid in geschrifte. Een derde ambtenaar, N.L., oud-medewerkster van dezelfde directie, wordt verdacht van medeplichtigheid.

Bij toeval ontdekte de dienst Wetgeving en Juridische Zaken van het ministerie begin vorig jaar dat er iets mis was met de contacten tussen het bedrijf van Curry en de directie ICT. Een intern onderzoek door accountants van Deloitte , Touche bracht vervolgens aan het licht dat er sprake was van onregelmatigheden bij de financiële afwikkeling van een conflict tussen Jamby en het ministerie van Onderwijs.

,,Facturen en offertes zijn achteraf en [...] derhalve geantedateerd opgesteld'', staat in het vertrouwelijke rapport. Hierdoor is het onmogelijk geworden om een controleerbaar verband te kunnen leggen ,,tussen de geleverde en gefactureerde prestaties'' en komen de rekeningen niet boven de Europese aanbestedingsgrens. ,,Betwijfeld kan worden of de gefactureerde bedragen een correcte weergave zijn van geleverde prestaties'', aldus het rapport. Ruim 495.000 euro heeft het ministerie betaald aan Jamby. En mogelijk, schrijven de accountants, is dat bedrag nog hoger, omdat er vermoedelijk ook een onbekend bedrag aan kosten voor meubilair is gestort. Daar is in de boeken echter niets van teruggevonden.

Deze conclusies zijn op 11 april 2002 voor secretaris-generaal Harm Bruins Slot aanleiding om aangifte te doen bij het openbaar ministerie. Verder houdt het departement zich stil. De Rekenkamer, die rond die tijd als gevolg van de hbo-fraude in opdracht van de Tweede Kamer onderzoek doet naar de bestuurscultuur op het departement in Zoetermeer, wordt niet geïnformeerd.

Het OM verhoort na de aangifte vijf verdachten - naast de drie eerder genoemde ambtenaren worden ook directeur-generaal Hoger onderwijs en wetenschappen Jan Vrolijk en toenmalig Jamby-medewerker Unico Glorie verhoord. De zaak tegen de laatste twee wordt geseponeerd.

S.E., tussen september 1999 en juni 2001 directeur ICT, is onschuldig, zegt hij in zijn verhoor. Hij heeft uitsluitend in het belang van het ministerie gehandeld en was nooit uit op persoonlijk gewin. De directeur van de stichting ICTU, die de grote ICT-projecten van de overheid coördineert, heeft inmiddels een deel van zijn taken neergelegd. De advocaat van de andere twee verdachten, Peter Plasman, zegt dat zijn cliënten ook onschuldig zijn. ,,Het waren loyale ambtenaren. Ze hebben uitsluitend in opdracht van bovengeschikten gehandeld.''

Films op de computer

Oud-minister Hermans, tegenwoordig voorzitter van MKB-Nederland, laat weten dat hij ,,geen behoefte'' heeft om iets over de zaak te zeggen zolang die nog onder de rechter is. Het ministerie van Onderwijs laat weten dat directeur-generaal Jan Vrolijk niet wist van de afhandeling van het Jamby-dossier. Het ministerie baseert dat oordeel op het feit dat Vrolijk geen verdachte meer is voor het OM.

Iedereen ontkent schuld en wijst directe betrokkenheid af. Maar wat is er wél gebeurd? Op basis van het meer dan 200 pagina's tellende strafdossier, dat deze krant heeft ingezien, kan worden gereconstrueerd hoe het ministerie van Onderwijs verstrikt raakte in een dossier en er alleen door een noodgreep nog uit kon komen.

Een halfjaar voor het eerste van drie werkbezoeken aan Adam Curry, in november 1999, tekent minister Hermans (VVD) met negen kabelbedrijven een contract. In een Europese aanbestedingsprocedure van twee jaar passeren de kabelbedrijven, verenigd in het consortium nl.tree, twee andere partijen, waaronder KPN.

Voor een prijs van ruim 180 miljoen euro garandeert nl.tree alle 12.000 basis-,middelbare en mbo-scholen vóór 1 januari 2002 aan te sluiten op een landelijk,beveiligd computernetwerk. Dit netwerk - Kennisnet, bedacht door Hermans' voorganger Ritzen - moest alle scholen met elkaar verbinden en toegang geven tot bibliotheken, musea en gefilterde internetsites.

Hermans heeft grote plannen met Kennisnet. De internethype is in volle gang en ook op Onderwijs is internet `topprioriteit' geworden. Nederland, vindt Hermans, moet daarin bij de wereldtop gaan behoren. Daarom moet voortaan iedere leerling, met de laptop op schoot, leren via Kennisnet. Dat sluit bovendien goed aan bij het vernieuwde lesprogramma op havo en vwo waar leerlingen in het Studiehuis meer zelfstandig leren. De Tweede Kamer heeft aanvankelijk bezwaren tegen deze `gedwongen winkelnering' - scholen krijgen alleen extra ICT-subsidie als zich op Kennisnet laten aansluiten - maar gaat in 1999 toch akkoord. Het project kan beginnen.

Een paar maanden later raken medewerkers van de directie ICT van het departement aan de praat met Adam Curry. De oud-deejay van Veronica leidt samen met oud-collega van Veronica Unico Glorie - maître Unico uit het radioprogramma van Curry en Jeroen Van Inkel - het bedrijf United Resources of Jamby. ,,We zijn een mediabedrijf, we leven niet op de dotcomhype'', zegt Glorie in een interview met deze krant. ,,Het is gewoon oude economie: geld in,geld uit. We doen traditionele dingen als consultancy en advies.''

Curry en Glorie hebben een gat in de markt ontdekt: de zogeheten freedom controller. Met dit computerprogramma kunnen gebruikers zelf films uitzenden en uitwisselen. ,,Videobewerking, e-mail en andere functies kun je er inbakken'', aldus Glorie in het gesprek met deze krant. ,,Eigenlijk neemt het je hele computer over, als een soort Windows.''

De ambtenaren zien mogelijkheden voor Kennisnet met de freedom controller. Kennisnet moet immers aantrekkelijk worden voor scholieren, en de kans daarop is groter als zij via de computer films en muziek kunnen uitwisselen. Ze regelen een werkbezoek in het pand van Curry aan de Keizersgracht, waar de ondernemer voor de minister een presentatie houdt. Verdachte H.J., op dat moment controller van de directie ICT, is erbij.

Hermans, zo zegt ex-controller tegen de rechercheurs die hem verhoren, ,,was heel enthousiast''. ,,Ik heb hem daar tegen Adam Curry en S.E. horen vertellen dat Jamby betrokken zou blijven bij de ontwikkeling van Kennisnet.'' Drie maanden later komen de mannen van Jamby langs in Zoetermeer bij de directie ICT. Tijdens die bijeenkomst, zegt de ex-controller, maakt de verdachte directeur ICT duidelijk dat ook hij zaken wil doen met Curry.

Koningin Beatrix

Er is één probleem. Als de overheid opdrachten verstrekt die groter zijn dan 307.003 gulden bruto, dan moeten die met een Europese aanbesteding gegund worden. Op een vergadering in september 2000 wijst een ambtenaar van de dienst Wetgeving en Juridische Zaken de directie én Hermans op deze ,,aanbestedingsrisico's''.

De verdachte controller, die ook aanwezig is, vertelt de rechercheurs dat hij minister Hermans aan de ambtenaar hoorde vragen ,,hoelang een eventuele juridische procedure [...] zou duren'', mocht iemand een klacht indienen tegen de gunning van de opdracht aan Jamby. Die antwoordt dat dat wel een paar jaar kan duren. De ambtenaar, aldus de ex-controller, ,,zei toen tegen de minister dat hij dat niet moest willen, waarop de minister `nee' zei, maar ook dat hij het nemen van risico's niet erg vond''. Hermans, zegt de verdachte medewerkster, geeft hierop de opdracht aan zijn directie om zaken te doen met Curry, ,,want hij wilde aan de slag''.

De tijd begint te dringen voor Hermans. De minister heeft juist ruim 40 miljoen euro extra uitgetrokken om de invoering van Kennisnet te versnellen. Koningin Beatrix noemt in haar troonrede het project als middel voor ,,verdieping en toepassing van wetenschappelijke kennis'', wat volgens haar een ,,basis voor een hoogwaardige samenleving'' is.

De minister brengt nóg een bezoek aan Curry. Hij neemt, naast zijn ambtenaren, nu ook zijn vrouw mee. ,,Dit vond ik zeer vreemd'', merkt de verdachte ex-controller op tegenover de rechercheurs. ,,Ik had zelf nog nooit meegemaakt dat een minister zelf bij een eventuele leverancier langs ging, laat staan met zijn vrouw. Voor mij tekende dat wel de betrokkenheid van de minister bij het Kennisnet.''

De verdachte directeur ICT is erbij. Hij bevestigt in zijn verhoor de aanwezigheid van mevrouw Hermans. ,,Ik hoorde toen dat Curry zei: `Gaan we het doen? Ik hoef nu niet je handtekening, maar je woord is genoeg voor mij'', althans woorden van die strekking. Ik hoorde dat de minister zei: `Wij gaan het doen.' Voor mijn gevoel lag er op dat moment een harde toezegging van de minister aan Jamby.'' Unico Glorie van Jamby zegt in zijn verhoor: ,,Adam zei: `Kijk mij recht in de ogen, hebben wij een deal?' Ik begreep uit de woorden van de minister dat wij een deal hadden.''

Net als Hermans wil ook Glorie aan het werk. Aan het eind van de zomer van 2000 wordt het plotseling stil rond Jamby. Glorie wordt zenuwachtig, vertelt hij de rechercheurs. Curry en hij willen het Kennisnetproject uitbouwen, maar horen weinig tot niets concreets van Zoetermeer. Dat heeft alles te maken met de benoeming in mei van dat jaar van een nieuwe directeur-generaal Hoger onderwijs en wetenschappen, de jurist Jan Vrolijk. Een nieuwe functie op het departement, die tot dan toe gedeeld werd door twee directeuren: Peter Weeda (beroepsonderwijs) en Roelof de Wijkerslooth (wetenschappelijk onderwijs).

Vrolijk krijgt vanaf september 2000 óók de directie ICT in zijn portefeuille, waardoor de macht van de directeur ICT op het departement minder groot wordt. Tot die tijd was de directie een eilandje op het ministerie - met een eigen gebouw en een eigen internetsite. Door de benoeming van `poortwachter' Vrolijk, vertelt de controller de rechercheurs, ,,ontstonden er volgens mij spanningen over bijna alle dossiers binnen de directie ICT. De spanningen ontstonden volgens mij voornamelijk omdat Vrolijk en S.E. niet goed met elkaar communiceerden.''

Vrolijk vertrouwt de nauwe banden tussen de directie ICT en Jamby niet, vertelt hij de rechercheurs in een verhoor. ,,Ik was van mening dat de contacten tussen personeel van de directie ICT en Jamby veel te vriendschappelijk en informeel waren.'' Vrolijk laat door een externe deskundige intern onderzoeken ,,of een en ander wel formeel geregeld was''. Volgens deze studie bestaan er ,,juridische twijfels over de wijze van gunning van het project (aanbesteden of niet)''. Ook de landsadvocaat doet in opdracht van het ministerie onderzoek. Daaruit blijkt dat de ambtenaren maar op één manier met Jamby in zee kunnen, als ze de opdracht gunnen in een zogeheten `O, O-constructie'. Voor onderwijs- en onderzoeksprogramma's (O, O) geven de Europese regels iets meer vrijheid. De juridische afdeling van het ministerie geeft hier groen licht voor, maar Vrolijk is onverbiddelijk. De risico's dat regels worden overtreden zijn volgens hem te groot.

Nu moet het Jamby nog verteld worden. Op 15 december 2000 worden Unico Glorie en een medewerker van Jamby uitgenodigd in het gebouw van de directie ICT. Glorie neemt taart mee, naar eigen zeggen omdat hij ervan uitgaat dat er definitieve afspraken gemaakt zullen worden. Maar het wordt een vervelend gesprek, zeggen alle aanwezigen die verhoord worden. De drie verdachten zijn erbij, Jan Vrolijk niet. Volgens de gespreksnotulen van het ministerie wordt de vergadering tot drie keer toe wegens hoogoplopende ruzie geschorst, één keer zelfs een uur lang. Er zijn harde afspraken gemaakt, zegt Glorie. De ambtenaren ontkennen dat. Volgens hen hebben zij altijd gezegd dat zij onder de deal uit zouden mogen.

Glorie weigert hierop het gebouw te verlaten en eist een gesprek met Vrolijk. Die stuurt de directeur ICT terug met de mededeling dat hij niet komt. Vrolijk,tijdens de verhoren: ,,Ik zei dat hij kon zeggen dat zij met de aanbesteding mee konden doen, mogelijk [...] een streepje voor hadden, maar dat dit tijdens de aanbesteding moest blijken.''

Volgens de notulen van het ministerie doet Jamby een voorstel. ,,Mogelijkheid [...] is de werkzaamheden in aparte BV's onder te brengen waarvan de aandeelhouders van Jamby de oprichters zijn. De werkzaamheden binnen de BV's blijven onder de aanbestedingsgrens.'' De ambtenaren schorsen de vergadering, maar wijzen het voorstel af, ,,omdat deze door de Europese Commissie zal worden gezien als ontduiking van de regels''.

Een tegenvoorstel van de ambtenaren om een prijsvraag uit te schrijven voor de opdracht wijst Glorie af. ,,Een prehistorische competitievorm tussen verschillende bedrijven om een opdracht te verwerven'', smaalt hij in een brief van 15 januari 2001 aan Vrolijk.

Adam Curry maakt Kennisnet en het ministerie van Onderwijs rond die tijd met de grond gelijk op zijn weblog op internet en in een ingezonden stuk in De Telegraaf. ,,Kennisnet is in mijn opinie absoluut niet zakelijk bezig'', schrijft hij. Het internetproject is volgens Curry veel te duur voor scholen en de service is slecht. ,,Ik schrijf dit op zondag 7 januari, en op elke kennisnetpagina staat keurig de datum Maandag 6 januari 2040 vermeld. Ziet niemand dit? Natuurlijk niet! Ambtenaren zijn t/m 15 januari met vakantie.''

Facturen die echt lijken

Glorie zoekt het hogerop. Hij belt kort na het gesprek naar het mobiele nummer van Lidia van Rietschote, de assistent van Hermans. Zij zal het er nog eens ,,met Loek'' over hebben, belooft ze. Of Hermans in actie komt, vermeldt het strafdossier niet. Wel moet de directeur ICT een maand later bij Vrolijk op de werkkamer komen. De directeur-generaal heeft Glorie op zijn kamer de kans gegeven om ,,stoom af te blazen'' en is van gedachten veranderd.

Vrolijk wil nu dat Jamby een vergoeding krijgt ,,voor de door hen gemaakte kosten'', vertelt de ex-directeur ICT de rechercheurs. De laatste, die naar eigen zeggen ,,geen stap deed zonder met Vrolijk te overleggen'', moet de hoogte van het bedrag bepalen en de wijze waarop de betaling ,,vormgegeven'' moet worden. Volgens de verdachte directeur heeft de directeur-generaal nog een verzoek tijdens hun gesprek. ,,Vrolijk had mij gezegd dat hij geen formele schikking wenste.'' Dat zou immers tot gevolg hebben ,,dat er een groot bedrag in de boeken zou komen'' en dat dat ,,besproken moest worden'' met drie directies op het ministerie: de dienst Wetgeving en Juridische Zaken, de accountantsdienst en de directie Financieel-economische Zaken. Beter zou het zijn als ,,de gekozen oplossing met zo min mogelijk ophef uitgewerkt zou worden''.

Vrolijk erkent in zijn verhoor dat hij het ,,redelijk'' vond dat Jamby een vergoeding kreeg voor gemaakte kosten. Maar, zegt hij erbij, met de manier waaróp heeft hij zich niet bemoeid. ,,Hetgeen hij [S.E., red.] verklaard heeft is absoluut niet waar.''

De verdachte ex-controller en ex-directeur ICT betwisten dat. De eerste: ,,Ik [...] ben er altijd van uitgegaan dat er een hele duidelijke rol in de financiële afhandeling van dit dossier was weggelegd voor de directeur-generaal Vrolijk, die zelf jurist is. [...] Uit ervaring wist ik dat Vrolijk alle juridische elementen altijd enorm minutieus bekeek en bekritiseerde.'' Zo dringt Vrolijk niet alleen aan op een vergoeding, hij schakelt tegelijk de juridische dienst van het ministerie in om Jamby er in een brief op te wijzen dat er geen sprake kan zijn van verdere samenwerking.

Volgens justitie ontstaan hierop enkele gesprekken tussen de ambtenaren van de directie ICT en Jamby. Hoewel Jamby zegt veel hogere kosten gemaakt te hebben, komen de partijen overeen dat het ministerie een miljoen gulden (ruim 450.000 euro) betaalt aan het bedrijf.

'Hebben wij een deal?

Om niemand op het spoor van de omzeilde Europese aanbestedingsregels te zetten, wordt besloten het bedrag te `knippen' onder verschillende BV's die aan Jamby gelieerd zijn. De BV's hebben namen als Headman BV, Jamby Content, Digital Intelligence Company. De data worden veranderd, zodat het lijkt dat de facturen echt zijn.

Medio 2001 onderhandelen het ministerie en Jamby via e-mails over de betaling. De strekking is volgens justitie ,,dat binnen de Europese aanbestedingsnormen dient te worden gebleven''. ,,Goedemorgen N.L.!'', mailt Unico Glorie in mei 2001 aan de verdachte medewerkster van de directie ICT. ,,Als besproken geef ik middels dit e-mail bericht een aanzet tot diverse offertes en facturen inzake afhandeling Kennisnet/URJ 2000. Per bedrijf geef ik een omschrijving van de werkzaamheden middels een korte tekst welke tevens zal dienen als offerte.''

Onderaan de mail stuurt Glorie een lijst met offertes mee. Neem de BV Keizersgracht Breedband Entertainment KGB*E. De offerte is gedateerd op 17 september 2000, acht maanden vóórdat de mail is verstuurd.

,,Geachte.....

Nav een gesprek vol inspiratie en nieuwe mogelijkheden vinden wij het een eer u als volgt te bevestigen.

Keizersgracht Breedband Entertainment, KGB*E, zal tbv Kennisnet de komende maanden inzake advies `Look and feel' diverse werkzaamheden leveren. Wij kwamen overeen dat hiervoor een vergoeding van fl. 200.000 zal worden betaald.''

,,Hoi Unico'', mailt de verdachte medewerkster op 29 mei 2001 terug aan Glorie. ,,Heb even door je lijst heengewerkt en heb hier en daar wat gewijzigd: de headmanfacturen kwamen bij elkaar boven het aanbestedingsbedrag, die heb ik verlaagd en het verschil bij de andere facturen opgeteld. [...] Volgens mij klopt het zo. [...] Groetjes, N.''

Uiteindelijk betaalt het ministerie van Onderwijs 1.088.265 gulden en 2 cent (bijna 495.000 euro). Het bedrag is over zeven BV's verdeeld. Aan Headman BV wordt 305.000 gulden betaald, tweeduizend gulden minder dan de aanbestedingsgrens.

De cruciale vraag is wie op het ministerie van Onderwijs het groene licht heeft gegeven voor de betaling in deeltjes. Het strafdossier geeft daar geen eenduidig antwoord op. De verdachte ex-controller weet het niet. De verdachte ex-directeur ICT weet ook niet wie dat is geweest. ,,Ik in ieder geval niet.'' Wel merkt hij tegenover rechercheurs op dat Jan Vrolijk en hij de `geknipte betaling' een goed idee vonden. ,,Ikzelf [...] vond het redelijk dat Jamby een vergoeding kreeg voor de verrichte werkzaamheden.''

Vrolijk blijft tijdens het verhoor ontkennen dat hij bij de afhandeling betrokken is geweest. Integendeel, hij laat de rechercheurs een memo zien gericht aan de verdachte directeur, van januari 2002, waaruit zou blijken dat hij niet wist van het dossier: ,,Waar is het projectvoorstel? [...] Kan de boel nu eindelijk eens ordelijk op een rijtje worden gezet?'' De directeur ICT stuurt Vrolijk op 16 januari 2002 een brief terug. ,,Ik stel het op prijs dat je me verzoekt om op een rij te zetten hoe een en ander is verlopen'', schrijft hij. ,,De kwestie-URJ is opgelost. [...] De facturen, offertes en verplichtingsbrieven geven op zichzelf overzicht van de betalingen voor werkzaamheden in 2001 zo goed als dat achteraf mogelijk was.''

De verdachte ex-controller, die tot mei 2001 een periode niet aan het Jamby-dossier heeft gewerkt, zou het evenmin weten. Maar, merkt hij op, hij snapt wel waarom het zo gegaan is. Wanneer er op de juiste manier was gedateerd, dan had de accountantsdienst van het ministerie ,,met vervelende vragen [kunnen] komen, met alle gevolgen van dien''. Want een accountantsrapport van een ministerie ,,blijft tegenwoordig niet alleen intern, maar wordt ook naar de Tweede Kamer gezonden''.